Trên kia tôi
nói tôi dửng dưng, tênh tênh khi bị khai trừ. Đúng! Nhưng không phải
không có lúc suy sụp. Vì tự ái, xấu hổ. Rồi vì tiếc những ngày tháng đã
“chiến đấu” dưới ngọn cờ đỏ. Rồi còn cả một chút tình ý bị mất quyền
lợi.
Ít
nhất sẽ không còn được nghe truyền đạt những thông tin quan trọng và bí
mật của Đảng. Và rơi vào diện chờ mọt xác mới được tăng lương. Hoá ra
khi anh giơ tay trái lên ngang vai thề trước búa liềm là anh sẽ trung
thành hết đời với Đảng thì cũng chính lúc đó anh nhận về một quy chế vẻ
vang dắt dẫn, giáo dục dân. Đang là khố rách áo ôm, anh bỗng đổi đời.
Tôi
viết nhật ký: “Tôi như con thú đêm về hang liếm láp các vết thương trên
người và rên rỉ”. Dostoievsky nói cuộc đời sẽ đem lại cho bạn nhiều bất
hạnh nhưng chính con người bất hạnh là bạn lúc ấy sẽ làm cho bạn hạnh
phúc. Albert Camus cũng nói thường khi chính cái tình ý xót thương cho
bất hạnh bản thân nó lại làm cho ta hạnh phúc Lúc đó chưa thấy cái hạnh
phúc mà hai ông nói, tôi chỉ thấy cái đau man dại. Tôi bị tước mất danh
hiệu trước đây tôi kiêu hãnh: người cộng sản, người có y thức cách mạng
nhất, đạo đức nhất, tiến bộ nhất, người vạch đường cầm trịch cho đất
nước đi lên, cho văn hoá mới sinh thành. (Nghĩ thế mà không bao giờ nhận
mình ở tầng lớp thống trị! Mà không thấy một mặc cảm quyền lực, địa vị
đã được cài sẵn ở trong bất kỳ người đảng viên cộng sản nào! Vì hắn đã
bị loá đi bởi một lô các trò phù phép: chỉ biết có lợi ích nhân dân, hy
sinh tất cả cho đất nước v.v……) Từ nay nghe đảng viên kêu gọi nhau chú ý
theo dõi phản ứng của quần chúng trước sự kiện nay sự kiện nó, tôi đôi
khi xấu hổ. Cảm thấy tấm mộc che chắn, một bảo lãnh, bande de garantie
đã bị rơi xuống, và tôi là một con sên vỡ vỏ. Tôi rất muốn rên thành
tiếng. Tôi chợt hiểu vì sao các con vật bị đuổi ra khỏi bầy thường hay
cúp đuôi. Dấu hiệu của buồn hay của ngượng? Nhưng ban ngày, dưới ánh mặt
trời, đi giữa bày người hung hãn săn lùng tôi - họ cần cạp mồm tôi lại
cho cấm khẩu - tôi lại dựng đuôi lên và nhe răng. Phản ứng kiêu hãnh tự
nhiên của thú hoang. Mừng là mình còn chất thú hoang ở trong cái chuồng
gia súc.
Đã có lúc quá nản. Chẳng
hạn dưới đoạn nhật ký vừa nói trên tôi đã có mấy dòng như sau. “Sẽ thư
cho anh Thọ thế này: Tôi xin đầu hàng. Dạ, tôi đã thua. Vì tôi chỉ đạo
đức suông. Tôi đã tách đạo đức ra khỏi chính trị. Tôi đã không thấy đạo
đức phải chịu sự chỉ đạo chính trị của Đảng. Tôi dại dột: tôi gìn giữ ý
tứ với bản thân hơn với người khác, trong đó có anh. Do đó hiện nay tôi
đang tự tiêu huỷ…”
Cố nhiên đó
chi là lúc oải. Tôi đã giữ được ý tứ với bản thân trước hết. May sao cái
chất thú hoang nó đã giúp tôi giữ lấy nhân cách cho mình, cái nhân cách
hết sức mong manh trong vòng vây của chủ nghĩa tập thể, cái chủ nghĩa
nó không biết đến nhân cách. Cái gì dính đến nhân - con người - là nó
ghét lắm. Tôi rất thích bố tôi viết trong thư: Il faut célébrer la grande sortie de Đĩnh,
- cần ăn mừng cái thoát ra lớn lao của Đĩnh. Đúng, bước ra khỏi vòng
vây. Thà làm con đom đóm lập lòe được chút ánh sáng của riêng nó. Cái
ánh sáng nhỏ mọn nhưng làm nổi bật lên bóng tối bao la hãi hùng vây
quanh nó.
Mấy chục năm sau, sống
với đất nước đang dần dần nhận diện được kẻ đã đày ải mình, tôi bắt đầu
cảm nhận thấy hạnh phúc. Ít nhất tôi đã nhận ra tội ác và lên án nó giữa
lúc nó đang có bộ mặt huy hoàng nhất, có niềm tin gần như trọn vẹn của
dân. Ít nhất tôi đã đương đầu, không quỳ gối trước nó. Cũng như đã ngay
thẳng nhận mình từng đi theo nó, tội ác.
***
Để
tỏ thông cảm, một dạo Thép Mới hay mời tôi lên buồng anh uống nước, tán
gẫu. Có khi nhờ đọc và “chữa hộ luôn” bài anh vừa viết.
Một
sáng cô thư ký vào đưa các bài báo cho Thép Mới duyệt vừa đi ra, tôi
hỏi anh có thấy các móng tay cô ấy được săn sóc như vật tư trang, đồ tế
nhuyễn bằng châu ngọc cả không?
- À, có thấy chứ? Nhưng để làm gì?
- À, để thay mặt cho hai thứ mà theo bản năng người con gái phải giấu kín.
Đầu
tiên cái móng tay tư trang tế nhuyễn nổi gồ lên này ám dụ đến một thứ
quả trong vườn cấm của cô gái. Hai là mượn hình một chao đèn làm bằng
chất pha lê quý để che đi ngọn lửa dọc của con dục lấp ló ở bên trong
sau đó… Chiều nọ, đi ở bãi sông Hồng, chỉ chiếc xú chiêng pô-pơ-lin Tàu
trắng loá, vật duy nhất trên cây sào bắc dọc mạn con thuyền vắng ngắt ở
cả một đoạn sông vắng ngắt, tớ bảo cậu có thấy nó là một quả cầu thám
không tráng mạ bằng một chất liệu đặc biệt vừa mới hạ cánh sau một
chuyến ngao du trên không về không.
Hôm nay nói thêm: khi nào ôm ngực người con gái thì quả cầu ấy bay lên và sống, và éthéré - siêu thoát,
còn khi rời ngực người con gái thì nó xẹp xuống để gom dần năng lượng
chờ chuyến bay sau… Nhân đây, ừ, lại hỏi thêm: Sao các cụ gọi mắt lá
giăm? (Chỉ vào đĩa trứng vịt lộn có rau giăm). Nghi lễ ngôn ngữ đó!
Không lẽ gọi toẹt ra: Ôi em mắt dâm. Lá giăm là cái nệm giảm xóc, sản
phẩm tinh tế - hay lỡ lời thô thiển - của vô thức. Rút lại tớ muốn chứng
minh câu Voltaire: viết không đơn giản là vẽ ra tiếng nói… Câu này quá
hay, tôi nói tiếp. Vì để thành văn học, tiếng nói còn cần một mồi lửa vô
thức, nhất là ở tiếng nói của thơ, vô thức ấy chính là hồn thiêng riêng
biệt của mỗi người, không thể diệt, không thể hoà… Aragon cũng nói:
Viết là vũ đạo của đầu óc. Thôi, nói thêm… Cái Ng. học ở Đức về đi xăng
đan cao gót, cậu bảo bàn chân con gái tự nhiên trông thành một đường arabesque - uốn lượn quá đẹp…
Đúng, nhưng cậu mới thấy cái chất vật lý của bàn chân con gái gói bọc
trong những quai da. Tớ còn thấy ở đó động thái ưỡn dướn của cơn mê nhục
cảm.
- Sau này viết hồi ký -
Thép Mới bỗng sôi nổi - tao phải viết những chuyện trò về chữ nghĩa và
văn học với mày. Nhưng tao thương mày… Mày cần tìm lại chất xã hội. Mày
giàu chi tiết nhưng thiếu tư tưởng.
Tức
là chính trị, cái mà tôi kém cỏi. Anh biết tôi nói tới quả kín và ngọn
lửa dọc là tôi muốn bảo anh hãy nhạt nó đi, nó, cái sự vật chính trị mà
anh nhìn nhịu rất giỏi để nhìn nhịu sang thế giới sự vật thiên nhiên,
con người… đặng khai hoang, mở rộng vùng cảm xúc. Với mọi hành vi chính
trị của đảng, Thép Mới đều nhìn nhịu ra thành thắng lợi, sáng suốt, cao
quý, vì nước vì dân. Năm 1956, theo Bác Hồ đi cảm ơn các nước anh em,
anh moong trại (trốn trại) đến Bắc Kinh đại học chơi với tôi. Ngồi ở
Trung Sơn công viên phía tây Đại lộ Trường An, anh bảo tôi: “Để Hoàng Sa
cho Bắc Kinh chứ không thì Mỹ xây căn cứ hải quân ở đấy mất ư mày? Chỗ
ấy ở dưới vĩ tuyến 17, vốn là của bọn Sài Gòn cơ mà!…”. Khác nào gửi
trứng cho quạ! Quạ nhiều phần chắc đã doạ Mỹ “xây căn cứ hải quân” nên
mới đem trứng cho quạ trông giữ hộ như thế.
Nhưng bữa nay tôi chỉ nói:
- Xã hội délaisser (bỏ rơi) tớ thì tớ délaisser lại, mà kết bạn với chữ nghĩa tớ thấy sống phong phú, sung sướng, giàu chi tiết.
- Không phải, mày ạ, cần hai chiều.
-
Đúng, cần hai chiều. Ra Nghị quyết 23, ông Duẩn than rằng Đảng có 80
vạn đảng viên nhưng quá lắm chỉ có nổi 5 nghìn người tài. À, tớ xin đặt
ngược lại: sao anh không đồng hoá anh vào những người tài trong nước mà
lại cứ bắt họ phải đồng hoá vào anh để rồi anh thu dung nối được có
5.000 người? Tại sao chủ thuyết anh lại dứt khoát đòi lãnh đạo cách mạng
là phận sự một chiều cao quý của duy nhất ai đi theo nó mà thôi? Le comble du sectarisme, - bố tổ sư bè phái.
Chuyện với Thép Mới có cái hay: khi căng anh thường lặng lẽ rút quân.
Những ngày một mình giữa bầy người băm bổ ở báo đảng, tôi hay nhớ đến một câu của Trần Châu.
Hôm
ấy, sau Nghị quyết 9 sầm sập gió bão, hai chúng tôi chuyện ở giữa sân
cơ quan. Thấy mọi người qua lại nhìn, tôi bảo đứng thế này có sợ họ bảo
là khiêu khích không? Tôi ngại cho Châu. Anh ít nhiều lép vế hơn.
- Không, - Châu nói. Họ sợ chúng mình. Sợ sức mạnh tinh thần của hai chúng mình.
Càng sống ở đây càng thấy Châu nói rất đúng.
Lại
nhớ đến câu Phùng, tỉnh uỷ viên Hải Dương, bí thư huyện Cẩm Giàng bảo
tôi: “ua ông tôi thấy ra rằng khi ta không sợ thì người sợ ta”
***
Tôi
bỗng nhận ra nguồn sức mạnh của ta thường đẻ ra trong đơn độc, những
điều ta đơn độc trải một mình từ rất sớm và bị lấp vùi nhưng rồi thình
lình từ trong vô thức mù mờ bỗng chớp nhoáng nhoi lên làm vị cố vấn câm
ẩn mặt. Dưới đây có thể coi là mấy cảnh ngộ đơn độc sớm nhất của tôi.
Tôi chắc lên bốn. Một tối, nghe xung quanh kháo chuyện đi xem hội đình chiến ông nô-văm (onze Novembre, 11 tháng 11)
có nhảy bị, bịt mắt bắt vịt, leo cột mỡ…, tôi bèn nổi cơn vòi bà nội bế
đi xem. Tôi không nhớ lên đường như thế nào, chỉ nhớ khi đến bờ sông
Sặt âm u những rặng bàng đè sụp cành lá xuống một miếu thờ, tôi bỗng đòi
ị. Bà dằn mạnh đầu tôi cho ngồi xuống. Tuy cử chỉ bà phũ, tôi vẫn thấp
thỏm ngoái nhìn về phía xa xa nhấp nháy ánh đèn và lô xô những đầu
người, râm ran những tiếng cười dọc bờ sông đen ngòm mà đồng thời tôi
cũng lại nơm nớp sợ thuồng luồng và con giải vẫn hay bắt người ở đây,
như trẻ con hồi ấy phải nín khóc vì “không thì Tàu Ô nó đến kìa!”… Nhưng
rồi tôi liền buồn.
Tôi vừa bắt
chợt nét nhẫn nhục trên mặt bà, cái nét mà lúc ấy tôi chưa thể hiểu là
hy sinh, khi bà vén vạt chiếc áo kép lên, xé một mẩu lót màu xanh nhạt
có những bông hoa to mờ để chùi cho tôi.
Tôi
đòi về ngay sau đó. Trước hết để bà đỡ bận vì tôi, sau để bù vào chỗ
hụt trên áo bà. Cùng lúc, vô thức tôi chắc đã lờ mờ ghi lại rằng từ nay
các cuộc vui không phải là chỗ của tôi.
Còn
sám hối sớm nhất? Một sáng, tôi chừng bảy tám tuổi, một người chú họ,
chú Đinh, còn trẻ ở quê bà nội đến nói là lên thăm ông bà. Đôi hồi, chú
rủ tôi đi chơi với chú. Bảo dẫn chú đến Sở mộ phu, căn nhà gần Trường Ga
có ngọn cờ đuôi nheo bẩn. Chú vào đấy, lát sau ra ngồi xuống một chiếc
ghế kê ở ria tường và chụp ảnh. Sau đó, chú cho tôi một xu đồng, dặn chớ
nói với ai rằng chú đi đâu. Chiều chú xin trở lại quê. Vài ngày sau, bố
chú,
em ruột bà nội tôi, ở quê
lên, khóc thảm thiết từ ga đến nhà. Chú tôi đã đi phu Tân thế giới. Đồng
xu chú cho tôi là một trong số 50 đồng chú bán thân mình cho Sở mộ phu…
Tối
đó, tôi chôn đồng xu xuống chân cột đèn đầu phố thường hay cháy bóng.
Sáng sau, ở sân trường học, nhìn ngọn núi Yên Phụ bề thế, hiền hoà quê
bà nội, tôi rớm nước mắt: ông họ tôi còn lại có một mình ở cái nơi trong
văn vắt như pha lê kia. Buồn là mấy hôm sau, tôi phát hiện thấy ai đã
đào lấy mất đồng xu. Hối hận của ta nhiều khi lại là món ăn ngon của kẻ
khác, le lói trong tôi sự thật này nhưng tôi gạt đi. Tuổi thơ không
thích đen tối…
Và tội - hay công?
- về trung thành với một cam kết thầm kín hoàn toàn đơn phương đầu
tiên. Tôi chừng tám, chín tuổi. Buổi tối bọn trẻ con thường nô trên vỉa
hè đầy rau sam và dải đường hẹp nằm giữa con phố chưa có đèn điện. Trước
cửa nhà tôi có một chị, tên P. đã mười hai mười ba. Tối ấy chị cùng
chơi trốn tìm. Một lần đi ẩn, chị kéo tôi vào một góc buồng. Bỗng trong
bóng tối ngột ngạt, chị cầm tay tôi đặt lên núm vú mới nhú, cứng như mỏm
một con quay vụ bằng sừng. Tôi rụt tay về, sợ nó vỡ thì chị kéo tôi vào
sát chị, tụt quần ra, sợi dải rút màu đỏ nhỏ rất xăn, dúi đầu tôi vào
chỗ kín. Tôi vừa sợ vừa thích vừa xấu hổ vừa tò mò muốn tìm tới nữa - tò
mò này chợt nổi lên từ dưới đáy bản năng chăng? - nhưng rồi thấy khai
và khó thở, tôi bỏ chạy… Từ đó giữ kín cho tới bây giờ. Bảo vệ người đã
chọn tôi ư?
Cuối cùng là chuyện
này. Với tôi, một thời gian dài bố tôi đã là giáo viên phản diện về
chính trị. Lúc tôi bé, mẹ hay kể bố ngày học ở Bưởi rất nhiệt huyết cách
mạng. Bạn “đào viên” với các bác Nguyễn Thái Học, bác Đỗ Ngọc Du và hai
bác thường đến nhà. Bác Học nằm sấp, hai chân gập lại thế mà ngủ cả đêm
chính là điềm báo sẽ lên đoạn đầu đài. Bác Du thì thân với bố hơn, sau
thành một ông rất to của cộng sản (năm 1960, viết về đảng, tôi mới biết
bác là Phiếm Chu, một trong những người thành lập) rồi cũng chết. Để
tang Phan Chu Trinh rất hăng hái, bố bị Trường Bưởi đuổi rồi vào
sổ
đen mật thám. Thế là sợ, về đi làm và ăn chơi, và để ăn chơi thì ăn hối
lộ. “Bố các con chỗ này xoàng. Con một mà” - mẹ thường nhận xét.
Mẹ
vô tình đã lái tôi tránh cực đoan nhút nhát bỏ cuộc mà nhảy sang cực
đoan cuồng tín. Ông Viện có lẽ cũng vì cuồng tín mà quên giọt máu Đào
Viên. Khi bố tôi tản cư về quê vợ của ông, ông là chủ tịch huyện liền
chuẩn bị đưa lính đến bắt. Em vợ bác ngầm báo và bố tôi đành để ông bà
và chúng tôi ở lại mà về thành. Chính ông Viện mời ông bà tôi tản cư về
đây nếu nổ súng. Không ngờ bố tôi cũng về đây. Ông cần tỏ thái độ lập
trường với đảng.
Những ánh lửa
nhỏ bé lụn vụn như thế thường ẩn kín ở một nơi sâu thẳm nào rồi tình cờ
một hôm, chúng, những ngọn đèn tiền trahm khiêm nhường, vụt thắp lên cho
ta nhận ra chỗ đặt chân. Chỗ là gồm cả đúng lẫn sai.
***
Tôi
muốn được nói tới thày Nguyễn Hữu Tạo, người thày của bọn lớp nhất -
lớp sáu bây giờ - chúng tôi ở Trường Ga ngày bé. Đặc biệt luôn khêu gợi
lòng yêu nước chân chính.
Một lần
thày rất buồn kể chuyện thời trước quân lính ta sang đánh Cao Miên đã
dã man róc mía lên đầu sư người ta rồi reo cười với nhau. Trên con đường
chinh chiến từ bắc vào nam (thày chưa biết dùng chữ đi mở nước như hiện
nay) đã róc mía trên đầu bao nhiêu người? Chuyện ấy là một ấn tượng xấu
hổ đeo mãi lấy tôi. Một sáng tháng 12 năm 1941, khi bọn tôi xếp hàng
chào cờ ở sân trường thày bỗng long trọng giơ tay lên nói to:
- Nhật đánh Trân Châu Cảng, Mỹ đã tuyên chiến.
Tuy
không biết phải có sóng gió, đất nước mới thay đổi, (phải chăng Đại
chiến thứ hai chính là một cuộc toàn cầu hoá sơ sài đầu tiên nó sẽ đưa
Việt Nam lại gần hơn nữa với phương Tây?) tôi lờ mờ cảm thấy thày muốn
hứa hẹn một điều tốt đẹp cho nên mặc dù nổ chiến tranh tôi lại thấy hào
hứng. Trong đầu con trẻ của tôi, chữ Mỹ bắt đầu hằn in như một niềm hy
vọng. Mãi sau mới biết thày là Việt Minh từ sớm.
Năm
1952, ở An toàn khu, một tối xem điện ảnh ở Văn phòng trung ương có cả
Phạm Văn Đồng, tôi cầm micro thuyết minh (phim Liên Xô nói tiếng Pháp) ở
sau máy chiếu.
Thì một người đi
vào ngồi cạnh. “A!”. Tôi mừng quá, quên bỏ micro, nhân vật chính là tình
báo Xô viết ở Đức về ôm người yêu, lại reo lên “con chào thày”.
Phạm Văn Đồng nói to “Ô, thế thì hay nhỉ?”
Còn thày Tạo lúc ấy chánh văn phòng Liên khu uỷ Việt Bắc về Văn phòng trung ương có công việc thì hỏi luôn:
- Châu đâu?
Mãi giữa những năm 1990, Châu và tôi hai anh em mới cùng gặp lại thày. Bữa ấy thày nói:
- Các anh đúng đấy, thày tán thành…
Hôm
mừng thày 80 tuổi, chúng tôi mấy chục người tới, cả trung tướng phó
tổng tham mưu trưởng, LHĐ… Mệt nặng, thày nằm tiếp chúng tôi và câu thày
nói dài nhất, rõ nhất và chắc ghi sâu nhất vào đầu mỗi người có mặt bữa
ấy là:
- Đảng cần sửa sai cho anh Châu, anh Đĩnh. Có sai thì phải sửa.
Tôi
rất cảm động bởi tấm lòng trung thực trước sau không suy xuyển của
thày: với thày sai là sai. Sai của quân lính ta với người Miên xưa, sai
của Đảng hôm nay… Với thày yêu nước không có nghĩa là xí xoá, nhắm mắt
cho qua. Yêu nước đồng nghĩa với nghiêm ngặt đầu tiên với chính bản thân
mình, quang minh chính đại nhìn thấy lỗi lầm của chính mình.
Ngoài
ra tôi còn cảm thụ được một điều gần như hết sức mới mẻ này: dù vắn
gọn, dù yếu ớt phát ra ở miệng một người bệnh hấp hối, chân lý luôn có
sức kích động khiến cho ta nghẹn ngào muốn đứng phắt ngay dậy.
